De rotte appel

'Er zijn in de wereld drie (3) grote kredietbeoordelaars. Vier (4) dominante accountantsbedrijven. Een 'magische cirkel' van een handvol financiële advocatenkantoren. Er zijn twee (2) nieuwsgiganten, Thomson Reuters en Bloomberg. En dan is er een dozijn van de grootste multinationale investeringsbanken.'

'Na de crisis van 2008 hielden al die spelers elkaar de hand boven het hoofd. Hoe is het mogelijk dat kredietbeoordelaars niet zijn vervolgd of minstens opgedoekt, nadat ze waardeloze hypotheken jarenlang hadden gekenmerkt als 'superveilige belegging'? Dat de advocaten die dat juridisch afdekten nog steeds in business zijn? Dat de accountantskantoren die vrijwel tot het bittere eind de banken als 'solide' bleven voorstellen, nog altijd worden geloofd?'

Joris Luyendijk beantwoordde deze vragen in zijn column in deze krant (DS 18 oktober) door te verwijzen naar de enorme bedragen die de betrokken spelers toeschoven en toeschuiven aan alle ingewijden. Dat antwoord schiet echter tekort om te verklaren hoe zoveel mensen manifest immoreel gedrag kennelijk heel normaal zijn gaan vinden en er vandaag nog steeds nauwelijks of geen spijtoptanten zijn opgestaan uit de roes van het ontspoorde financiële kapitalisme.

De econoom Dan Ariely, stichter van het Center for Advanced Hindsight (wat zich zeer vrij laat vertalen als het Centrum voor 'Ik heb het u nog zo gezegd' voor gevorderden), deed hierover onderzoek aan de Duke University in North Carolina. Hij deelde een groep studenten op in twee helften. De ene helft was een controlegroep en kreeg als opdracht twintig complexe rekenoefeningen. Voor elke correct opgeloste oefening ontving men 10 dollar. De tweede - experimentele - groep kreeg dezelfde opdracht, maar in plaats van de tests af te geven, mochten zij zichzelf zonder toezicht evalueren.

Ariely verwachtte dat in de experimentele groep massaal fraude zou worden gepleegd, maar dat bleek goed mee te vallen. De grootste fraudeurs gaven aan dat ze zes oplossingen juist hadden, wat maar twee meer was dan het gemiddeld aantal correcte sommen in de controlegroep. Ariely vermoedde dat de studenten in de testgroep vreesden tegen de lamp te zullen lopen als ze ongeloofwaardig veel opgaven zouden vervalsen. Het experiment werd overgedaan. Deze keer werd de testgroep op voorhand meegedeeld dat een gemiddelde student normaal ongeveer tien oefeningen correct kon oplossen. Ariely vermoedde dat dit meer studenten zou aanzetten tot fraude en dat er ook meer antwoorden zouden worden vervalst. Het vermoeden bleek onjuist, de aantallen bleven constant.

Vervolgens introduceerde Ariely zijn ultieme wapen: de rotte appel. In de experimentele groep werd een acteur geplaatst die al na enkele minuten met veel poeha opstond en riep dat hij alle opgaven correct had opgelost. De studenten zagen vervolgens hoe de acteur probleemloos zijn 200 dollar incasseerde. Het gevolg was niet minder dan een explosie van het aantal studenten dat bedrog pleegde en van de mate waarin ze dat deden.

De grote beloning van het nochtans compleet doorzichtige bedrog van de acteur-testpersoon iedere betrokkene wist dat hij onmogelijk in zo'n korte tijd alle oefeningen correct kon hebben opgelost - toonde aan hoe kwetsbaar het systeem was en vooral hoe makkelijk het was die kwetsbaarheid risicoloos voor eigen gewin uit te buiten. Dat volstaat kennelijk om mensen zelfs hun basale moraliteit opzij te doen schuiven. Meer nog, in een mum van tijd ging men het eigen bedrog als normaal en zelfs als gerechtvaardigd beschouwen. Want waarom zou die ene zo gemakkelijk grote winsten mogen opstrijken, terwijl ik - die wel hard zwoeg op die moeilijke rekensommen - er slechts een schijntje aan zou verdienen?

Alleen dit psychologisch effect kan verklaren waarom het financiële kapitalisme zozeer en zo ongehinderd kon ontsporen en er nog altijd niemand zich geroepen voelt om er enige verantwoordelijkheid voor op te nemen. Iedereen graaide mee, niemand stelde vragen. De belastingbetaler mag nu op de blaren zitten.

Daarom is het godgeklaagd dat de uitrol van het Europees bankentoezicht door de houding van Duitsland - met zijn groot aantal regionale banken en zijn, weliswaar begrijpelijke, angst om voor de rekening van anderen op te draaien - op de Europese top van vorige week werd uitgesteld. Mensen wimpelen hun verantwoordelijkheid vlotjes af als er geen repercussies dreigen. Ons indekken tegen zo'n moral hazard is dus van primordiaal belang.