Griekse Dionysos tegen Duitse Apollo

Is de tegenstelling tussen Apollo en Dionysos nog relevant in de hedendaagse politiek? Die vraag werd me tijdens de Krokusweek gemaild door Jeroen uit Zaventem omdat hij er voor het vak Latijn een paper moet over schrijven.

In een vlaag van cultuurpessimisme had ik bijna geantwoord dat in onze postmoderne tijd mythen geen betekenis meer kunnen hebben. Mythen worden immers gezien als narratieve manipulaties waarvan de machthebbende klasse zich bedient en die derhalve gedeconstrueerd moeten worden. 'De relevantie is vandaag helaas nihil', was de aanhef van mijn oorspronkelijk antwoord. Tot mijn oog er op viel dat het woordje 'helaas' er onbewust was ingeslopen. Valt er dan toch nog actuele wijsheid uit de antieke mythen te rapen?

De tegenstelling tussen Apollo en Dionysos is zowat de samenvatting van de complexe Griekse mythologie. Apollo is als god van de orde de exacte tegenvoeter van zijn halfbroer Dionysos, die wij vooral verbinden met frivoliteit, maar die voor de oude Grieken ook de krachten van de chaos vertegenwoordigde. Apollo is de vergoddelijking van de principes 'Ken uzelf' en 'Niets te veel'. Hij ziet het als zijn taak om de orde van zijn vader Zeus te bewaren, de hybris te bestrijden en de kosmos te vrijwaren. Daarom levert Apollo voortdurend strijd met de bacchanale aanhang van Dionysos: pleegvader Midas, Pan, Marsyas, Silenus en de saters. Want Dionysos spoort die bende voortdurend aan om zich te bezondigen aan hybris om de krachten van de chaos laten zegevieren.

Er is echter meer dan dit ogenschijnlijk simpel verhaal over de strijd tussen goed en kwaad. Een grondige blik op Apollo leert dat het eigenlijk een zeer oppervlakkige figuur is, een onuitstaanbare betweter die zichzelf geweldig vindt. Onze apollinische drang om de werkelijkheid te zien als een ordelijk en coherent geheel dat beantwoordt aan een logisch patroon is dan ook illusoir. Orde is kunstmatig en zal altijd botsen met de rationeel onverklaarbare, onoverzichtelijke stroom van menselijke verlangens die met elkaar in conflict komen. Dionysos beseft dat en is derhalve veel levenswijzer en alleszins veel amusanter dan Apollo.

Vandaag is Dionysos zwaar in het offensief in zijn eigen geboorteland. Als in Griekenland zijn krachten van de chaos winnen, kan Dionysos andere landen meesleuren en misschien zelfs heel Europa.

In Duitsland heerst echter Apollo. De Duitsers hebben ironisch genoeg hun sterk Apollinisch zelfbeeld ontwikkeld door hun fascinatie voor de antieke mythe. Getuige daarvan de geschriften erover van Friedrich Nietzsche, Friedrich Hölderlin, Heinrich Heine, Johann Winckelmann, Gotthold Lessing, Johann Gottfried von Herder, Oswald Spengler en Arthur Schopenhauer. De enorme invloed van de Griekse mythologie op het Pruisisch/Duitse zelfbeeld werd door Eliza Butler in 1935 geanalyseerd onder de provocerende titel The Tyranny of Greece over Germany.

De Dionysische Grieken die vandaag Duitse vlaggen verbranden op manifestaties tegen de tirannie van Merkel zouden er allicht vreemd van opkijken. Maar hoe moet deze strijd nu aflopen?

Uit de mythe leren we dat Apollo nooit de eindoverwinning kan behalen. Hij kan hoogstens de trawanten van Dionysos in toom houden. Chaos blijft nu eenmaal eigen aan onze menselijkheid. Anderzijds mag Dionysos niet winnen. Want dan sleurt hij alles mee in verwoesting en verval. De mythe bepleit derhalve de harmonie als oplossing voor de strijd tussen kosmos en chaos, het vinden van een evenwicht tussen de nood aan orde en onze drang naar losbandigheid.

Voor de Europese crisis zou dat kunnen betekenen dat landen die Dionysos al te zeer de vrije loop lieten, zullen moeten accepteren dat een Apollinisch beleid van ordening en sanering onafwendbaar is. Eens de chaos daardoor in het defensief zit - zoals het hoort - kan er dan weer Dionysische ruimte worden vrijgemaakt door de invoering van collectief schuldbeheer via eurobonds. Dat zou de weg naar de harmonie kunnen zijn die de Europese Unie nodig heeft om de interne strijd tussen Apollo en Dionysos tot een aanvaardbaar niveau terug te dringen. In een klassiek Grieks drama komt op het hoogtepunt altijd de kata-strophe: de omwenteling, het keerpunt. Laat ons hopen dat de catastrofe in de eurocrisis nabij is.

Intussen herschrijf ik de aanhef van mijn antwoord aan Jeroen: 'De mythe is vandaag relevanter
dan ooit.'